ترکیبات مهم
برگ و میوه سپستان حاوی آلکالوئیدهای پیرالوزیدین، کومارین ها، ساپونین ها، ترپن ها و استرول ها است. در برگ ها مقدار بالایی کروم هم وجود دارد.
مواد مهم روغن دانه ها اسیداولئیک، اسیدلینولئیک، اسیدبِهِنیک، اسیدآراشیدیک، اسیداستئاریک و اسیدپالمیتیک است. (2،5) 

سپستان یا دبق

به نام پروردگار


سپستان
دکتر محمد تحویل زاده
دستیار تخصصی داروسازی سنتی
===================

توجه: تک نگار زیر تنها جهت مطالعه و افزایش معلومات عمومی است و به صورت خلاصه نوشته شده. هیچ گاه خود را از توصیه های پزشک محروم نسازید.
سپستان
نام سنتی: سپستان (1) 
نام عربی: دَبق (1)
نام عمومی: Assyrian plum، Sebesten plum، Lasura   (2،3،4
نام علمی:Cordia myxa L. (2،3،4،10
خانواده: گاوزبان، Boraginaceae (3،4
بخش مورد استفاده:اگرچه از برگ، پوست و ریشه این گیاه هم استفاده می شود ولی میوه بیشترین کاربرد دارویی را دارد. (5)

ریخت شناسی
درختی به ارتفاع حداکثر 12 متر، با تنه صاف و بدون انشعاب است. اندام هوایی پوشیده از کرک های خشن است. برگ ها چرمی، بیضی، ضخیم و دارای دمبرگ بزرگ است. گل ها قیفی شکل، سفید یا مایل به کرم بوده و به صورت مجتمع قرار می گیرند. میوه ها به صورت شفت و پس از رسیدن کروی شکل، به اندازه گیلاس و به رنگ زرد است و کم کم به سیاهی می گراید. مزه میوه ها شیرین است و در حالت تازه دارای آب و موسیلاژ فراوان است. در کتاب استاد قهرمان اشاره شده است که گیاه سپستان که در شرح قدیم آمده است با گونه های مختلف جنس Cordia هم خوانی دارد اما تشخیص دقیق گونه نیاز به مطالعات بیشتر دارد. (1،3،5،7)


پراکنش سپستان در جهان و ایران
از شرق مدیترانه تا شرق هندوستان به طور بومی وجود دارد و به نقاط دیگر مثل نواحی استوایی آفریقا، آسیا، استرالیا و همچنین اخیراً در آمریکا کشیده شده است. 
این درخت در ایران غیربومی بوده ولی از زمان های پیش وارد ایران شده و در سواحل و جزایر جنوبی و جنوب کشور (مثل لار، بلوچستان، مکران و ...) کشت می شود. (2،5،6)


تاریخچه
بر طبق منابع تاریخی، میو های C. myxa تا همین اواخر جهت طعم قابضی که هنگام تازگی دارد مورد استفاده قرار می¬ گرفت. در نواحی گرمسیری آفریقا، میوه های رسیده به صورت تازه و میوه های کال هم به صورت ترشی یا تازه خورده می¬شوند. همچنین به عنوان طعم دهنده غذایی کاربرد دارند. دانه ها هم خورده می شوند. در مصر، میوه های خشک شده همچنان در مغازه های ادویه فروشی با نام سپستان (sapistan) به فروش می رسد و کاربرد دارویی دارند. در مصر و خاور نزدیک، پالپ¬های (گوشت میوه) دارای موسیلاژ برای ساخت چسب هایی جهت گیرانداختن پرندگان مهاجر به کار می رود.
میوه های سپستان به صورت انبوه در مناطق گرمسیری آفریقا، خاور نزدیک، خاور میانه و همچنین (در قرن 18 و اوایل قرن 19) در غرب اروپا جهت سرفه، مشکلات ریوی، التهاب مجرای گوارشی و ادراری مصرف سنتی داشته است. همچنین در آفریقا، پالپ میوه جهت درمان اسهال، اسهال خونی، سل، زخم¬ها، تسکین آبسه و دردهای روماتیسمی و ضد کرم به کار گرفته می شود. (8) 

ترکیبات مهم
برگ و میوه سپستان حاوی آلکالوئیدهای پیرالوزیدین، کومارین ها، ساپونین ها، ترپن ها و استرول ها است. در برگ ها مقدار بالایی کروم هم وجود دارد.
مواد مهم روغن دانه ها اسیداولئیک، اسیدلینولئیک، اسیدبِهِنیک، اسیدآراشیدیک، اسیداستئاریک و اسیدپالمیتیک است. (2،5)
موسیلاژ میوه، بین 13-3 درصد و قابل توجه است. (5)


زمان جمع آوری
میوه سپستان باید پس از رسیدن کامل در تابستان جمع آوری شود. (5) 

خواص سپستان از دیدگاه طب سنتی
عقیلی خراسانی سپستان را میوه درختی معرفی می نماید که دو نوع بزرگِ دانه از گوشت میوه جدا و کوچکِ دانه متصل به گوشت میوه است. هر دو نوع در پختگی و رسیدگی زرد و بعد از خشکی سیاه¬رنگ می¬شوند. وی، سرزمین ¬های گرمسیری و بنادر فارس را موطن آن ذکر کرده است. (1) 
طبیعت: در حرارت و برودت معتدل و در اول تر (1)


افعال و خواص
 مکیدن میوه در دهان یا آشامیدن آب خیسانده آن، یا جوشانده آن جهت نرم کردن سینه، حلق، خشونت و گرفتگی صدا، سرفه گرم و خشک، تسکین صفرا، عطش، سوزش ادرار ناشی از صفرا، خروج کرم معده، اسهال گرم مزاجان، مواد سوداوی، بلغم شور، اصلاح ادویه مسهله، تبهای گرم صفراوی، دموی، بلغم شور و زخم روده ناشی از ادویه حاد به کار می رود. 

 نگهداشتن سپستان در دهان، در منع نزول مواد به سینه به غایت مفید است.

 قلیل الغذا و مولد رطوبات بلغمیه است.

 لغزاننده (مزلق) مواد در روده ها است به خصوص اگر با آب جوشانده آن حقنه شود.

 ضماد جوشانده در دوشاب جهت بازکردن دمل آزموده شده است. 

 چهار-پنج عدد از برگ های تازه روییده آن به صورت ریز درآمده و یک شب در آب خیسانیده شود و صبح فشار داده و صاف شود جهت جریان منی، سوزش ادرار و مثانه (سوزاک) نافع است.

 پودر پوست سوخته خشک آن که با آتش سوخته شود جهت تسکین درد و زخم مفید است. (1،10،11،12)

مضر و مصلح: مضعف معده و کبد است. مصلح آن در سردمزاجان گل سرخ و در بقیه عناب می باشد. (1،11)
بدل: خطمی (1) 


کاربرد سپستان در گیاه درمانی
 با توجه به این که میوه رسیده دارای مقدار زیادی ویتامین است، اعتقاد به خواص تقویت کننده و افزایش رشد موی آن وجود دارد. این میوه خاصیت آنتی اکسیدانی و حفاظت کبدی هم دارد.

 میوه، برگ، ریشه در کمک به درمان سرماخوردگی، سرفه، گلودرد و مشکلات سوء هاضمه کاربرد داشته اند.

 میوه رسیده به دلیل موسیلاژ، جهت زخم گلو، تکسین دردهای قفسه سینه، دردهای روماتیسمی و ضد کرم کاربرد دارد. این میوه در فرمولاسیون چهارتخمه (به همراه تخم مرو، به دانه و بارهنگ) به عنوان ضدسرفه و نرم کننده سینه به کار می رود. همچنین موسیلاژ آن در صنایع قرص سازی کاربرد داشته است. در آزمایش های حیوانی اثرات کاهش فشار خونی ناشی از موسیلاژ به دلیل انسداد گیرنده های نیکوتینی دیده شده است.

 عصاره های اتردوپترولی و الکلی سپستان خاصیت ضددرد، ضدالتهاب و ضدآرتریت را در موش های آزمایشگاهی نشان دادند.

 در بعضی مناطق آفریقایی از خیسانده برگ گیاه به صورت خوراکی برای درمان تریپانوزومیاز و به صورت موضعی برای گزش پشه تسه تسه به کار می رود. از برگ گیاه در بعضی نواحی به خصوص در هند، برای مصارفی شبیه برگ گاوزبان هم استفاده به عمل می آید. آلکالوئیدهای پیرولیزیدینی اشباع موجود در برگ گیاه اثر سایتوتوکسیک بر روی سلول های کارسینوما دارند. عصاره متانلی برگ ها اثرات قوی آنتی هیستامینی داشته است. کروم موجود در برگ و میوه می تواند تحمل به گلوکز را بالا ببرد و در دیابتی ها ماده مصرفی باارزشی باشد.

 پوست این درختچه، اثر قابض، رفع سوء هاضمه و تب، و ریشه اش خاصیت مسهلی دارد. (2،5،6،9)


                                               


میزان مصرف در طب رایج و سنتی
در طب سنتی مصرف میوه آن تا 30 عدد یا 10 مثقال (45.4 گرم) در روز ذکر شده است. (1) در فارماکوپه گیاهان دارویی ایران میزان مصرف میوه برای نرم کردن سینه و گرفتگی صدا به صورت تنها با مخلوط با میوه و دانه های لعابدار، 30-5 عدد ذکر شده است. (5)
عوارض جانبی و سمیت
اطلاعات زیادی در این زمینه وجود ندارد.
تداخلات دارویی و غذایی
اطلاعات کافی در این زمینه وجود ندارد.
مصرف در بارداری و شیردهی
اطلاعات کافی در این زمینه وجود ندارد.
منع و احتیاطات مصرف
اطلاعات کافی در این زمینه وجود ندارد.